ପଣ୍ଡିତ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ ସାହୁ

୧୯୪୪ ବା ୧୯୪୫ରେ, ଏ ଲେଖକ ଜଳେଶ୍ବରର ଅଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ଜମାଳପୁର ବିଶ୍ବନାଥ ଏକାଡ଼େମିରେ ପଞ୍ଚମ ବା ଷଷ୍ଠ ଶ୍ରେଣୀର ଛାତ୍ର ଥିବାବେଳେ ଦିନକର ଶେଷ ଅପରାହ୍ନରେ ସେଠାରେ ପହଞ୍ଚିଥିଲେ ପଣ୍ଡିତ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ ସାହୁ୤ ସେତେବେଳକୁ ସ୍କୁଲ୍ ଛୁଟି ହୋଇଗଲାଣି୤ ଅତଏବ ହେଡ୍‌ମାଷ୍ଟର ମହୋଦୟ ହଷ୍ଟେଲବାସୀମାନଙ୍କୁ ସୁବର୍ଣ୍ଣରେଖା କୂଳସ୍ଥିତ ଏକାଡେମିର ଦୁଇ କୋଠାର ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ଘାସ ପଡ଼ିଆ ଉପରେ ଏକତ୍ର ହେବା ନିମନ୍ତେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଲେ୤

ପନ୍ଦର ଷୋହଳ ସରିକି ଶ୍ରୋତା ସମାବେଶରେ ସାହିତ୍ୟ, ସଂସ୍କୃତି ଓ ସଭ୍ୟତା ଉପରେ ଭାଷଣ ଦେଲେ ପଣ୍ଡିତ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ୤ ତାଙ୍କର ବକ୍ତବ୍ୟ ମନେ ନାହିଁ, ତେବେ ମୁକ୍ତାକାଶ ତଳେ, ସୂର୍ଯ୍ୟାସ୍ତ କାଳୀନ ଦିଗନ୍ତ ଓ ନଦୀକୁ ପଟ୍ଟଭୂମି କରି ସେ ଯାହା ଯାହା କହୁଥିଲେ, ସେସବୁ ସେହି ମୃଦୁ ସମୀରଣ ରେ ସମଗୋତ୍ରୀୟ ବୋଲି ମୋର ଅନୁଭବ ଟିକକ ସ୍ମୃତିରେ ରହିଛି୤ ତାଙ୍କ ସହ ଥିଲେ ଜଣେ ବୟସ୍କ ଦେଶସେବୀ, ଜନୈକ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ମହାରଣା୤ ସେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଦନ୍ତ ମୁକ୍ତ ହୋଇଥିବା ଯୋଗୁଁ ଖଣ୍ଡିଏ ଲୁହା ଗିନାରେ ପାନ ଛେପିବାରେ ବ୍ୟାପୃତ ଥା’ନ୍ତି୤ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରୁଥାଏଁ, ଯେତେବେଳେ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ କୌଣସି ଭାବନା ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅଧିକ ଭାବପ୍ରବଣ ଭାବରେ ପରଷୁଥାନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ମହାରଣାଙ୍କ ପାନପେଷଣ କର୍ମ କ୍ଷୀପ୍ରତର ହେଉଥାଏ୤ ପରବର୍ତ୍ତୀକାଳରେ ଗାୟକର ଗାୟନ ଗତି ସହ ତବଲା ସଂଗୀତକାରୀର କର ଚାଳନାରେ ତାରତମ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟକଲେ ଅତୀତର ସେ ଦୃଶ୍ୟଟି ଥରେ ଥରେ ମାନସ ଚକ୍ଷୁରେ ଝଲସିତ ହୁଏ୤

ପରେ ପରେ ଛୁଟିରେ ଗାଁକୁ ଯାଇଥାଏଁ୤ ଗାଁ ପାଶ ବାଳୁକା ପ୍ରାନ୍ତର ଉପରେ କଂଗ୍ରେସ ଅଫିସ୍ ଟିଏ ସଦ୍ୟ ଖୋଲା ହୋଇଥାଏ୤ ସେତେବେଳେ ଉତ୍ତର ବାଲେଶ୍ବର ବ୍ୟାପୀ ଦାରୁଣ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ୤ ସେବା ଓ ସାହାଯ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ଚରଖା ଯୋଗାଇଦେଇ ସୂତା କଟା ଶିକ୍ଷା ଦିଆଯାଉଥାଏ୤ ତଦାରଖ କରିବା ସକାଶେ ଆସିଲେ ଠକ୍କର୍ ବାପା୤ ସାଥିରେ ଈଶ୍ବରଲାଲ୍ ବ୍ୟାସ ଏବଂ ପଣ୍ଡିତ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ୤ ଜନସଭାରେ ଠକ୍କର ବାପାଙ୍କ ଭାଷଣକୁ ଅନୁବାଦ କରିଦେଉଥାନ୍ତି ପଣ୍ଡିତେ୤ ସାବଲୀଳ ଓ ପ୍ରାଞ୍ଜଳ୤

ସଭା ଅନ୍ତେ ଜଣେ ଅଦୂର ଗତ ଖଦଡ଼ଧାରୀ ମୋ ବୟସର ଦୁଇ ଚାରିଜଣଙ୍କୁ କହିଲେ : ‘‘ସବୁଠୁଁ ବଡ଼ ଗାନ୍ଧି୤ ତା’ପରେ ଠକ୍କର ବାପା; ତା’ପରେ ଈଶ୍ବରଲାଲ ବ୍ୟାସ; ତା’ପରେ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ ସାହୁ୤ ମନେ ରଖ୤’’

ମନେ ରଖିଛି୤

୧୯୪୯/୫୦ରେ ‘ଦିଗନ୍ତ’ ସଂପାଦନା କଲାବେଳେ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ କେତୋଟି କବିତା ପଠାଇଲେ୤ ଚିଠିରେ ଲେଖିଥିଲେ ଯେ ଜେଲ୍ ଭିତରୁ ଯେତେବେଳେ ସେ ପ୍ରଥମ ଗଦ୍ୟ ଲେଖିଲେ, ସେତେବେଳେ ମାୟାଧର ମାନସିଂହ ପ୍ରମୁଖ ତାକୁ ନାପସନ୍ଦ କଲେ, କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ? ଗଦ୍ୟ କବିତାକୁ ସ୍ବୀକୃତି ନଦେବାର ସାହାସ କାହାରି ଅଛି କି ?

ସେ ପଠାଇଥିବା ଗୋଟିଏ ଯୋଡ଼ିଏ କବିତାର କିଞ୍ଚିତ୍ ମନେ ରହିଛି : ‘‘କି ପିଲା ତମେ ? ପାଣ ପିଲା ଆମେ୤ ଏତକ ଶୁଣି ମନମୋର ହୋଇଗଲା ପିତା୤’’

ଆଉ ଗୋଟିକରେ ଥିଲା : ‘‘ସବୁରି ଉପରେ ମଦନ ସତ୍ୟ୤ ସେଥିପାଇଁ, ମଣିଷକୁ କାହିଁ ପାଇଁ, ଦୋଷ ଦିଅ ଭାଇ ! ଥର୍ମୋମିଟରର ପାରା ପରି ତାହା ଉଠିଯାଏ, ପୁଣି ଖସିଆସେ…୤’’

ବାଲେଶ୍ବର ଯୁଗର ‘ଦିଗନ୍ତ’ ଥିଲା ଅନିୟମିତ ଏବଂ କେତୋଟି ସଂଖ୍ୟାମାତ୍ର ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା୤ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣଙ୍କ କବିତା ପ୍ରକାଶ କରିବାର ସୁଯୋଗ ମିଳିନଥିଲା୤

୧୯୫୪ରେ ବାଲେଶ୍ବରରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେଲା ନିଖିଲ ଉତ୍କଳ ଛାତ୍ର ସଂଘ ସମ୍ମିଳନୀ୤ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ଅର୍ଥ ସଂଗ୍ରହାର୍ଥେ ସ୍ବେଚ୍ଛାସେବକମାନେ ଷ୍ଟେସନ୍ ରେ ବିଶ୍ରାମରତ ରେଳଗାଡ଼ି ଭିତରେ ପଶି ଯାତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ସମ୍ମିଳନୀର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ସଂପର୍କରେ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଭାଷଣଟିମାନ ଦେଇ ଖାଲି ଟିଣଡ଼ବା ହଲାଉଥାନ୍ତି୤ ଅଣାରୁ ଆଠ ଅଣା, କ୍ବଚିତ୍ କେବେ ଟଙ୍କାଟିଏ ସେ ଡ଼ବାଗର୍ଭକୁ ଅବତରଣ କରୁଥାଏ୤

କୌଣସି କାରଣରୁ ଟ୍ରେନ୍‌ଟିଏ ଦିନେ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ଅଟକି ରହିଥାଏ୤ ପ୍ଲାଟଫର୍ମରେ ଥାଇ ଶୁଣିଲି, ଆମର ଦୁଇଚାରିଜଣ ସ୍ବେଚ୍ଛାସେବକଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ଡବା ଭିତରେ ସେମାନଙ୍କ ଭାଷଣ ଶୁଣିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ କେହି ଜଣେ ଅନର୍ଗଳ ଭାଷଣ ଦେଇ ଚାଲିଛନ୍ତି୤ କୌତୁହଳୀ ହୋଇ ଉଠିଗଲି୤ ଉତ୍ତେଜିତ ଭାବରେ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ ସାହୁ କହୁଥାନ୍ତି, ‘‘ମୋତେ ପୁଣି ତମେମାନେ ଛାତ୍ରସଂଘ ପାଇଁ ଚାନ୍ଦା ମାଗୁଛ ? ଏହି ଅପମାନିତ ଲୋକଟିକୁ ?’’

ମୁଁ ଆଗକୁ ଯାଇ ନମସ୍କାର କଲି ଓ ପଚାରିଲି, ‘‘ଆଜ୍ଞା ? ଅପମାନିତ ?’’

‘‘ଓଃ, ତମେ ମୁଁ ଯାହା କହିଲି ଶୁଣିନାହଁ୤ ଥରେ ମୋତେ ଛାତ୍ର ସଂଘର ସଭାପତି କରିଥିଲ ତମ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ ଛାତ୍ରନେତାମାନେ୤ କିନ୍ତୁ ମୋତେ ଗୋରୁ ମୁଣ୍ଡ ଭଳି ଖାଲି ଥାପି ଦେଇଥାନ୍ତି, କୌଣସି କଥାରେ ମୋର ପରାମର୍ଶ ଲୋଡୁ ନ ଥାନ୍ତି୤ ଶେଷକୁ ସମ୍ମିଳନୀ ଆରମ୍ଭ ହେଲା୤ ଦେଖିଲି, କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ମୋର କୌଣସି ଭୂମିକା ନାହିଁ୤ ଅନୁରୋଧ କଲି, ମୋତେ ଟିକିଏ ସମୟ ଦିଅ୤ ସଂଗଠକମାନେ କହିଲେ, ହେଉ ପାଞ୍ଚ ମିନିଟ୍୤ ମୁଁ ଠିଆ ହେଲି ଏବଂ ଉଚ୍ଚ କଣ୍ଠରେ ଘୋଷଣା କଲି – ମୋର ପାଞ୍ଚ ମିନିଟ ଲୋଡ଼ାନାହିଁ, ଗୋଟାଏ ମିନିଟ୍ ଯଥେଷ୍ଟ୤ ମୁଁ ଇସ୍ତଫା ଦେଲି୤’’

(ପରେ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରି ଯାହା ବୁଝିଥିଲି ଛାତ୍ର ସଂଘର ନୁହେଁ, ତେବେ ଛାତ୍ରସଂଘର କୌଣସି ଏକ ସମ୍ମିଳନୀ ପାଇଁ ଗଠିତ ଅଭ୍ୟର୍ଥନା ସମିତିରେ ତାଙ୍କୁ ସଭାପତି କରାଯାଇଥିଲା ସମ୍ଭବତଃ୤)

ଗାଡ଼ି ଛାଡ଼ିବା ସଙ୍କେତ ଦେଲା୤ ‘‘ଦୁଃଖିତ, ଆଜ୍ଞା, ଦୁଃଖିତ !’’କହି ତାଙ୍କୁ ନମସ୍କାର କରି ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଓହ୍ଲାଇପଡ଼ିବାକୁ କହି ନିଜେ ବି ସେ ପାଇଁ ବୁଲି ପଡ଼ିଲି୤ ସେ ବୁଝିଥିବେ ତାଙ୍କୁ ଛାତ୍ରସଂଘର ନେତାମାନେ ହିନସ୍ତା କରିଥିବା ଯୋଗୁଁ ମୁଁ ଦୁଃଖ ପ୍ରକାଶ କରୁଛି୤ ମୁଁ ଦୁଃଖପ୍ରକାଶ କରୁଥିଲି ଆମର ସେତକ ଶ୍ରମ ଓ ସମୟ ବ୍ୟର୍ଥ ଗଲା ବୋଲି୤

‘‘ରୁହ ବାବୁ, ରୁହ !’’ ସେ ତାଙ୍କର ଚିରାଚରିତ ସ୍ନେହପୂର୍ଣ୍ଣ କଣ୍ଠରେ କହିଲେ୤ ପକେଟରୁ କାଗଜପତ୍ର ବାହାର କଲେ୤ ତହିଁ ଭିତରୁ ଆତ୍ମପ୍ରକାଶ କଲା ପାଞ୍ଚଖଣ୍ଡି ଏକ ଟଙ୍କିଆ ନୋଟ୍୤ ଅନ୍ୟ ପକେଟରୁ ରେଜାତକ ବାହାର କଲେ୤ ଆଠ ଅଣିଟିଏ ରଖି ବାକି ସବୁ ମୋ ହାତକୁ ବଢ଼ାଇଦେଲେ୤

‘‘ଏଇ ଆଠ ଅଣା ଭିତରେ କଟକ ଷ୍ଟେସନ୍ ରୁ ବସା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯିବି୤’’

‘‘ଆଜ୍ଞା, ଆଉ କିଛି ରଖନ୍ତୁ – ଅନ୍ତତଃ ଟଙ୍କାଟିଏ୤’’ ମିନତି ଭରେ କହିଲି୤ ସେ ନାସ୍ତି କରିଦେଲେ୤ ଗାଡ଼ିଛାଡି ଦେଇଥାଏ୤ ତରତରରେ ଓହ୍ଲାଇ ଆସିଲି୤ ସେ ନଦେଖିଲେ ବି ତାଙ୍କୁ ପ୍ଲାଟଫର୍ମରୁ ସ୍ବତଃସ୍ଫୁର୍ତ୍ତ, ସଚ୍ଚା ନମସ୍କାରଟିଏ କଲି୤