ଧର୍ମପଦ : ନିର୍ଭୁଲ ଠିକଣା

ଏତେବେଳେ ଆକାଶରେ ନକ୍ଷତ୍ରର ସ୍ନିଗ୍ଧ ସମାବେଶ
ସାମୁଦ୍ରିକ ଦିଗନ୍ତରେ ତରଙ୍ଗିତ ପ୍ରଚ୍ଛନ୍ନ ଉଲ୍ଲାସ,
ଏବଂ କୁହେଳି – ମଗ୍ନ ଏ ନିର୍ଜନ ମନ୍ଦିର ଶିଖର
ମୋତେ କିଆଁ କରେ ବାରମ୍ବାର –
ସଜ୍ଞାନେ ଧ୍ୟାନସ୍ଥ,
ଏକାଗ୍ର ମୋ ସତ୍ତା ଆଜି, ସ୍ବଭାବତଃ ଯାହା ଅବିନ୍ୟସ୍ତ ୤
ଅନୁଭବ କରେ ମୋର ତନୁ ମନ ପ୍ରାଣ,
ଅନିର୍ବଚନୀୟ ଏକ ତୀବ୍ର ଆକର୍ଷଣ ୤
କାହା ପାଇଁ ? କେଉଁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ମୋର ଅଭିପ୍ରେତ ?
ଉତ୍ତର ଅଜ୍ଞାତ ୤

ଚିହ୍ନି ମୁଁ ନଥିଲି ଯେବେ କିଏ ମୋର ତାତ
ଚିହ୍ନିବାର ଆକର୍ଷଣେ ଚିତ୍ତ ମୋର ଥିଲା ଉଦ୍‌ବେଳିତ,
ପାଠକରି ପୁଞ୍ଜୀଭୂତ ପୋଥି ପରେ ପୋଥି,
ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଓ ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟର ତତ୍ତ୍ବ ଅସରନ୍ତି,
ପାଇଥିଲି ଯେତିକି ବା ପିତୃ -ପରିଚୟ
ତାହା ଥିଲା ଚିହ୍ନିବାର ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ୤
ତା’ପରେ ଭେଟିଛି ମୁହିଁ ଜଣେ ପରେ ଜଣେ
ଦୂରାଗତ ପଥଚାରୀଗଣେ,
ସମୁଦ୍ର ତଟର ବାର୍ତ୍ତା, ବାର୍ତ୍ତା ଚମତ୍କାର
ଅପୂର୍ବ ଉତ୍ଥାନମୁଖୀ ଅର୍କ ମନ୍ଦିରର,
ସେମାନେ ପରଶିଛନ୍ତି; ଆବେଗ-କମ୍ପିତ,
ସେ ବାର୍ତ୍ତା କରିଛି ମୋତେ ଅତି ଉଦ୍‌ବେଳିତ ୤
ଅଭିନବ ପ୍ରକଳ୍ପ ସେ, ଯହିଁ ଅଶ୍ବ ସପ୍ତ,
ପାଷାଣତ୍ବ ଅତିକ୍ରମି ଉଚ୍ଛଳ ଜୀବନ୍ତ,
ପୂର୍ବାଶାର ଦ୍ୟୁତି ଯହିଁ ମନ୍ଦିର ଗର୍ଭରେ,
ଅପୂର୍ବ ପୁଲକ ସୃଜେ ପ୍ରସ୍ତରେ ପ୍ରସ୍ତରେ,
ପ୍ରତ୍ୟହ ପ୍ରଭାତେ ଯହିଁ ଉଦୟ-ଭାସ୍କର,
ନିଜ ପ୍ରତିବିମ୍ବେ ନିଜେ ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ ଅପାର
ଯେଉଁ ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ ଏକ ପ୍ରତୀକ ମହାନ
ଅସୀମକୁ ସସୀମର ନମ୍ର ଆବାହନ,
ଅମାପ, ଅପରିସୀମ, ଉଦ୍ଦାମ, ପ୍ରଚଣ୍ଡ
ଜୀବନର ଯାଦୁ ଯେଉଁ ଦେଦିପ୍ୟ ମାର୍ତ୍ତଣ୍ଡ,
ଅତୀତ ଓ ବର୍ତ୍ତମାନ ତଥା ଭବିଷ୍ୟତ
ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ ଯା’ର୍ ଉଦୟାସ୍ତ,
ବହ୍ନିମାନ ଏକ-ଚକ୍ର, ଅତନ୍ଦ୍ର ଦେବତା
ଯା’ର ସ୍ପର୍ଶେ ବିଦୂରିତ ତମିସ୍ର, ଜଡତା,
ଏ ମାଟିରେ ତା’ ପ୍ରତିଭୂ କରି ସଂସ୍ଥାପନ
ସ୍ବର୍ଗ ସହ ପୃଥିବୀର ମାର୍ମିକ ବନ୍ଧନ
ଦୃଢ କରିବାହିଁ ଯେଉଁ କର୍ମର ପ୍ରେରଣା,
ତା’ ପୁରୋଧା ପିତା ମୋର, ବିଶୁ ମହାରଣା ୤
ଏକଦା ନିଶାର୍ଦ୍ଧେ ମୋତେ ସ୍ବପ୍ନ ଏକ ଦେଲା ଚମକାଇ
ସୁଦୂର ସମୁଦ୍ର ତଟେ ପିତା ମୋର ଚିନ୍ତିତ, ସନ୍ଦେହୀ,
ଯେ ପୁତ୍ର ଭୂମିଷ୍ଠ ହେବାମାତ୍ରେ ତାଙ୍କୁ ମିଳିଲା ସମ୍ମାନ
ବାରଶହ ଭାସ୍କର ଓ ସ୍ଥପତିଙ୍କ ମୁଖ୍ୟର ଆସନ,
ସେ ପୁତ୍ର ହେବ ତ ତାଙ୍କ ସୁଯୋଗ୍ୟ ଦାୟାଦ ?
ତାଙ୍କ ଅବଧାନ ବିନା ହେବ ବିଷାରଦ ?
ଏକଲବ୍ୟ ସମ ମୁହିଁ କରିଥିଲି ପିତାଙ୍କୁ ବରଣ,
ଗୁରୁରୂପେ; କରୁଥିଲି ପୋଥି ଅଧ୍ୟୟନ,
ଦେଖୁଥିଲି ତାଙ୍କ ସୃଷ୍ଟ ମୋ ଗ୍ରାମର ସୁରମ୍ୟ ମନ୍ଦିର
ଅନୁସରି ତତ୍ତ୍ବରାଶି ଗଢୁଥିଲି କେତେ ବାଲିଘର ୤
ସେ ସ୍ବପ୍ନର ସ୍ମୃତି ମୋତେ କରିଥିଲା ଅଥୟ, ବ୍ୟଥିତ
ଅତଏବ କୋଣାର୍କର ଦ୍ବାରଦେଶେ ହେଲି ଉପନୀତ ୤
ଦ୍ବାଦଶ ବରଷ ବ୍ୟାପୀ ପ୍ରସ୍ତ ପରେ ପ୍ରସ୍ତ
ସେ ବିଶାଳ ମନ୍ଦିରର କଳେବର ଗଠନରେ ବ୍ୟସ୍ତ
ଶୀର୍ଷକ-ସ୍ଥାପନ କଳା ପିତା ମୋର ହେବାରେ ବିସ୍ମୃତ,
କିବା ଆଚମ୍ବିତ !
ଉପଲବ୍ଧି କଲି ମୁହିଁ, ମୋ ସ୍ବପ୍ନର ପ୍ରଚ୍ଛନ୍ନ କାରଣ,
ଏ ସଙ୍କଟେ ଦୈବଦୃଷ୍ଟ ମୋର ଅବଦାନ ୤
ମୋ ପରିବେଶିତ ତତ୍ତ୍ବେ ସମସ୍ୟାର ହେଲା ସମାଧାନ,
ଆନନ୍ଦ ଉଲ୍ଲାସେ ଆଜି ମୁଖରିତ ମନ୍ଦିର ପ୍ରାଙ୍ଗଣ ୤
ଦ୍ବାଦଶ ବରଷ ବ୍ୟାପୀ ସାଧନାର ଅନ୍ତେ,
ବାରଶହ ଶିଳ୍ପୀ ଯେବେ ନିମଜ୍ଜିତ ପୁଲକର ସ୍ରୋତେ,
ମୁଁ ଏକାକୀ ଜ୍ୟୋତ୍ସ୍ନାପ୍ଳୁତ ଶିଖର ଆରୋହି
ନିଜକୁ ମୁଁ ଦେଇଛି ହଜାଇ,
ଅନିର୍ବଚନୀୟ ଏକ ଧ୍ୟାନ-ତନ୍ଦ୍ରା ବଶେ,
ଏକାନ୍ତେ, ନିଃଶେଷେ ୤
ମନେହୁଏ ଏ ସମୁଦ୍ର ତଥା ତା’ର ବିପୁଳ ପ୍ରଶାନ୍ତି,
ମୋ ତନୁ-ମନର ଏକ ସ୍ନିଗ୍‌ଧ ପରିବ୍ୟାପ୍ତି,
ଏତେବେଳେ ମନେହୁଏ ଏ ନକ୍ଷତ୍ରଗଣ,
ମୋ ପ୍ରାଣର ନାନାବିଧ ଅଜସ୍ର ସ୍ପନ୍ଦନ ୤
ମନେହୁଏ ଏ ଆକାଶ ନିସ୍ତବ୍ଧ ଅସୀମ
ଆଉ କିଛି ନୁହେଁ, ମୋର ଚେତନାର
ଭିନ୍ନ ଏକ ନାମ ୤
ଚାହୁଁ ଚାହୁଁ ରାତି ହୁଏ ଗତ –
ସହସ୍ର କୁଟୀର ବ୍ୟାପୀ ନିମ୍ନଦେଶେ ସଭିଏଁ ସୁଷୁପ୍ତ ୤
ପୂର୍ବାଶାରେ ସ୍ବର୍ଣ୍ଣପ୍ରଭ ସୂର୍ଯ୍ୟର ସଙ୍କେତ,
ସେ ଅବା ମୋହରି ଆତ୍ମା, ମୋ ସମ୍ମୁଖେ
ଉଦୟ ଉଦ୍ୟତ ୤
ଏତେବେଳେ ମନେହୁଏ ତାହା ସହ ହୋଇ ଏକୀଭୂତ
ଏ ମନ୍ଦିର ଗର୍ଭଗୃହେ ସଂଗୋପନେ ହେବି ଆବିର୍ଭୂତ ୤
ମନ୍ଦିରକୁ ଘେରି,
ଉଦ୍ଦାମ ଉତ୍ତାଳ ଏହି ଅସଂଖ୍ୟ ଲହରୀ-
ମୃଦୁ ମୃଦୁ ହିଲ୍ଲୋଳରେ କହୁଛନ୍ତି ସେମାନଙ୍କୁ ଜଣା,
ସୂର୍ଯ୍ୟଲୋକେ ମୋର ଯାହା ନିର୍ଭୂଲ ଠିକଣା ୤
ମୋର ପରିଚୟ ନୁହେଁ ଧର୍ମପଦ, ମହାରଣା-ସୂତ,
ମୁଁ ଏକ ଓଁକାର ଧ୍ବନି, ଅଜାତ, ଅଶ୍ରୁତ ୤
(କୋଣାର୍କର ଅବଲୁପ୍ତ ମୁଖ୍ୟ ମନ୍ଦିରର ଶିଖର ସ୍ଥାପନ ଅନ୍ତେ ଧର୍ମପଦ ର ନିରୁଦ୍ଦେଶକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଯେଉଁ କିଂବଦନ୍ତି ପ୍ରଚଳିତ, ତାହା ଏକ ସାଧାରଣ କୈଫିୟତ୍‌ ମାତ୍ର ୤ ଧର୍ମପଦ ଏକ କ୍ଷଣଜନ୍ମା ବିଭୂତି ୤ ସେଭଳି ସତ୍ତା-ସମୂହର ଜନ୍ମ ଓ ବିଲୟର ହେତୁ ଭିନ୍ନ ସ୍ତରର ପ୍ରେରଣା-ପ୍ରସୂତ ୤)
(କବିତା ଉତ୍କଳ)

ବିଶ୍ବାବସୁର ଅଶ୍ରୁ

ଅରଣ୍ୟନିଳୟ ତ୍ୟଜି ସିଂହାସନେ ହେବାକୁ ଆସୀନ,
ଥିଲ ଯେବେ ଏଡିକି ଉଚ୍ଛନ୍ନ,
ମୋତେ କିମ୍ପା ନ କହିଲ, ହେ ନୀଳମାଧବ !
କୃଷ୍ଣାବତାରର ସେହି ଚପଳ ସ୍ବଭାବ,
ଅଦ୍ୟାବଧି ହେଲାନାହିଁ ହାୟ ଅତିକ୍ରାନ୍ତ,
ହେ ପ୍ରଶାନ୍ତ, ଲୀଳାରେ ଅଶାନ୍ତ !
ପ୍ରଥମେ ତ ବିଦ୍ୟାପତି ଚୋରାଇଲା ମୋ କନ୍ୟା ହୃଦୟ,
ଚୋରି ପୁଣି କଲା ଯାହା ପୁରୁଷ ପୁରୁଷ ଧରି
ମୋ ବଂଶର ଧ୍ୟେୟ !
ସେ ଚୌର୍ଯ୍ୟର ସାଫଲ୍ୟରେ ସେ ପୁଣି ମହାନ
ଯେ ଚୌର୍ଯ୍ୟର ଆବିଷ୍କାରେ ମୋ ହୃଦରେ ତୀବ୍ର ହୁତାଶନ !
ହେ ନୀଳମାଧବ !
ଯେତେବେଳେ ଦେଖିଲି ମୁଁ ଗୁମ୍ଫା ହତପ୍ରଭ,
ତୁମେ ଅପହୃତ,
ଯେତେବେଳେ ମୋ କ୍ରନ୍ଦନେ ସ୍ତମ୍ଭୀଭୂତ ବନସ୍ତ ପର୍ବତ,
ଏକା ତୁମେ ବୁଝିଥିବ ମୋ କଣ୍ଠର ତୀବ୍ର ବିସ୍ଫୋରଣ,
ବୁଝିଥିବ ମୋ ଚିତ୍ତର ଅଚାନକ ଦିବ୍ୟ-ଉତ୍ତରଣ,
ତୁମେ ଦେଖି ହସିଥିବ, ଚେତନାର ଯେ ଉଚ୍ଚ ଶିଖରେ,
ହଠାତ୍ ଆରୋହୀ ବନି ଚାହୁଁଥିଲା ବିଶ୍ବାବସୁ ବିଶ୍ବ ଚରାଚରେ,
ଅଶ୍ରୁଜଳେ ହେବା ସତ୍ତ୍ବେ ଚକ୍ଷୁ ଅବରୁଦ୍ଧ
ଯେଉଁ ଅନୁଭବେ ତା’ର ପ୍ରାଣ ଥିଲା ସମାଧି-ବିମୁଗ୍ଧ !
ହେ ନୀଳମାଧବ !
ବୁଝୁଥିଲି ସେତେବେଳେ ଅତି ଗୋପନୀୟ ଏକ ତତ୍ତ୍ବ ଅସମ୍ଭବ –
ବୁଝୁଥିଲି, ତୁମ ମାର୍ଗେ ଏପରିକି ଚୌର୍ଯ୍ୟ –
କଦାଚିତ୍ ଅର୍ଜିପାରେ ମହାକାଳେ ଅମାପ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ !
(କବିତା ଉତ୍କଳ)

ବିଦ୍ୟାପତି

ବିଦ୍ୟାପତି !
ଯୁଗେ ଯୁଗେ କେତେ କିଏ ବାଟବଣା ହୋଇ ବା ନାହାନ୍ତି !
ହୃଦୟ ବି ବାଟ ହୁଡେ, ଥରେ ଥରେ ତାରା ବା ନକ୍ଷତ୍ର,
ବାଟବଣା ହୋଇ ଯତ୍ର ତତ୍ର,
ଆକାଶକୁ ଚମକାଇ ଖୋଜିବାରେ ବିସ୍ମୃତ ଆଶ୍ରୟ
ଦେଖାଯାଏ ବ୍ୟଗ୍ର ଅତିଶୟ ୤
କିନ୍ତୁ ବିଦ୍ୟାପତି,
ତୁମଭଳି ବାଟବଣା ହେବାର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ
ଦିଏନାହିଁ ଇତିହାସ ଅବା କିଂବଦନ୍ତି !
ଶ୍ରେୟ ଅନ୍ବେଷଣେ ଯାଇ ପ୍ରେୟର ସନ୍ଧାନ ?
ବିଧିର କି ବିଚିତ୍ର ବିଧାନ !
ସେ ଦିନର ଆରଣ୍ୟକ ଗୋଧୂଳି ଲଗନେ
ଯେତେବେଳେ ଧରାଦେଲ ଲଳିତାର ପ୍ରେମର ବନ୍ଧନେ,
ବିଦ୍ୟାପତି ! ଜାଣ ତମେ କଲ କି ବିଭ୍ରାଟ ?
ଧର୍ମ ଓ ଦର୍ଶନ ପାଇଁ ସୃଷ୍ଟି କଲ କେମନ୍ତ ସଂକଟ ?
ଯେଉଁ ଅଭିଯାତ୍ରୀ ପାରେ ଭ୍ରମଣର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବିସ୍ମରି,
ବିପ୍ର ହୋଇ ବରିପାରେ ପତ୍ନୀରୂପେ ଅରଣ୍ୟ – ଶବରୀ,
ତା ହାତରେ ଧରାଦେବେ ପ୍ରଚ୍ଛନ୍ନ ଈଶ୍ବର,
ଏ କି ବିଡମ୍ବନା, ଏ କି ବିଚିତ୍ର ବେଭାର !
ବିଦ୍ୟାପତି ! ଏ ଜଟିଳ ମୌଳିକ ପ୍ରଶ୍ନର
ଆଜି ବି ମୁଁ ପାଇନାହିଁ ଉଚିତ ଉତ୍ତର,
ଅଥଚ ମଜାର କଥା, ଶୁଣ ବିପ୍ରବର,
ସଂଗୋପନେ କହିଦିଏ ମୋତେ ଚିତ୍ତ ମୋର
ବରଂ ଅସମାହିତ ରହୁ ଏ ବିଚାର –
ମାନେ ବହି ଲୋଡାନାହିଁ ସାର୍ବଭୌମ ଦିବ୍ୟ କରୁଣାର !